Koszty sądowe jako przeszkoda w dostępie do Sądu
Zwolnienie od kosztów sądowych jest instytucją o charakterze proceduralnym, która umożliwia dochodzenie przez stronę przysługujących jej praw bez ponoszenia kosztów sądowych, w tym bez opłat.
Dla znacznej części polskiego społeczeństwa możliwość dochodzenia swoich praw przed sądem w postępowaniu cywilnym jest ograniczona ze względu na koszty sądowe, obciążające stronę w tym postępowaniu. Dlatego też ustawodawca realizując konstytucyjne prawo do sądu w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity: Dz. U. 2010 r. Nr 90, poz. 594) przewidział instytucję zwolnienia od kosztów sądowych, która umożliwia stronie wystąpienie z roszczeniem bez konieczności ponoszenia kosztów sądowych w części, a nawet w całości. Instytucja ta ma zwiększy
dostępność drogi sądowej dla osób ubogich lub znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej. Ustawodawca przewidział możliwość zwolnienia od kosztów procesu, zarówno uprzedniego – przed wytoczeniem powództwa , jak i w czasie trwającego procesu.
Regulacja ustawowa omawianej instytucji
Zwolnienie od kosztów procesu zostało uregulowane w przepisach tytułu IV (art. 94-118) ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. 2010 r. Nr 90 poz. 594 zwanej dalej „KosztCywU” ). Instytucji tej nie należy mylić z instytucją zwrotu kosztów procesu z k.p.c., która to regulacja kodeksowa odnosi się do sytuacji już zakończonego sporu, w której jedna ze stron – co do zasady przegrywająca proces – ma obowiązek zwróci koszty procesu drugiej stronie. Zwolnienie od kosztów sądowych natomiast (zwane też zwolnieniem od kosztów procesu) jest instytucją uprzednią, mającą umożliwi wskazanym kategoriom podmiotów w określonych sytuacjach dochodzenia roszczenia przed sądem (wyjątkowo obronę, np. przy zarzutach od nakazu zapłaty), mimo nie uiszczenia opłat sądowych i ewentualnego nie ponoszenia dalszych kosztów procesu , które ponosi za nie Skarb Państwa. Instytucja ta może znaleźć także zastosowanie , gdy stan majątkowy strony ulegnie pogorszeniu w trakcie trwającego procesu. Relację pomiędzy zwolnieniem od kosztów sądowych a zasądzeniem kosztów procesu reguluje art. 113 KosztCywU. Zgodnie ze wskazanym przepisem Sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji kosztami sądowymi, których strona nie miała obowiązku uiści
obciąży przeciwnika, jeżeli istnieją do tego podstawy, a jeśli nie to nakaże jego egzekucję z roszczenia zasądzonego na rzecz jednej ze stron, według zasad z tego przepisu.
Zakres podmiotowy zwolnienia od kosztów sądowych
Zgodnie z powołaną ustawą, zwolnienia od kosztów sądowych mogą domaga
się:
1. osoba fizyczna,
2. osoba prawna,
3. a także jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną tj. ułomna osoba prawna (art. 331 Kodeksu cywilnego).
Konieczną przesłanką ubiegania się o zwolnienie osoby fizycznej od kosztów sądowych jest złożenie przez nią oświadczenia, z którego wynika, że nie jest ona w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów powinno by
sporządzone według ustalonego wzoru, dostępnego na stronie Sejmu RP, jak również w budynku ,czy na stronie internetowej danego sądu. Ponadto powinno by
dołączone do wniosku, zawierającego prośbę strony w sprawie zwolnienia od kosztów sądowych, cho
w praktyce wystarczającym jest samo złożenie stosownego formularza.
Zwolenie od kosztów sądowych z mocy prawa
Przepisy wskazanej ustawy regulują ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych pewnych podmiotów (Skarb Państwa), osób dochodzących określone roszczenia (np. roszczeń alimentacyjnych, o ustalenie ojcostwa czy uznanie postanowień umownych za niedozwolone) czy nawet stron występujących w postępowaniach szczególnych (np. przed sądem pracy i ubezpieczeń społecznych) z mocy samego prawa, bez ingerencji organu procesowego i oceny wystąpienia przesłanek zwolnienia. W wskazanych wypadkach ustawodawca dokonał normatywnej oceny, iż we wskazanych sytuacjach względy celowościowe uzasadniają zwolnienie danego pomiotu z obowiązku ponoszenia kosztów procesu. Zwolnienie takie – zwane ustawowym ( z urzędu) – należy odróżni
od zwolnienia na mocy orzeczenia sądu, w którym sąd bada czy wniosek strony o zwolnienie od kosztów odpowiada przesłankom ustawowym i czy jest zasadny w świetle sytuacji materialnej wnoszącego. Dopiero pozytywna ocena sądu wyrażona w formie postanowienia decyduje o zwolnieniu strony od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych np. opłaty sądowej od pozwu.
I tak, przepis art. 94 ust. 1 KosztCywU wymienia wnioski procesowe, które nie powodują powstania kosztów procesu (np. o odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt czy będącego podstawą wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu). Ustęp 2 wskazanego artykułu wymienia inne typy czynności procesowych (zwłaszcza wszczynających postępowania odwoławcze) objęte zwolnieniem (np. skarga na orzeczenie referendarza sądowego w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych czy skargi na orzeczenie referendarza sądowego w przedmiocie odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego). Ustawodawca wskazał także podmioty, które w procesie są zwolnione od ponoszenia kosztów sądowych (np. kurator wyznaczony przez sąd orzekający lub sąd opiekuńczy). Nadmieni
należy, iż w sprawach z zakresu prawa pracy o roszczenia pracownika wydatki obciążające pracownika ponosi tymczasowo Skarb Państwa.
W odniesieniu do osoby prawnej i jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, zasygnalizowa
jedynie wypada, iż zwolnienie od kosztów sądowych tych podmiotów wymaga, aby wykazały stosownymi dokumentami , iż nie mają dostatecznych środków na ich uiszczenie (np. poprzez przedstawienie bilansu, rachunku zysków i start etc.).W przypadku profesjonalnych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą orzekający w sprawie nie ma obowiązku wzywania o wykazanie okoliczności będących przedmiotem żądania.
Zwolnienie na wniosek strony
Zgodnie z treścią przepisu art. 102 ust. 1 KosztCywU zwolnienia od kosztów sądowych może się domaga
osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Do wniosku należy dołączy
oświadczenie wnoszące o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, którego aktualny wzór zamieszczany jest na stronach ministerstwa sprawiedliwości. Możliwe jest częściowe zwolnienie strony od kosztów sądowych (art. 101 KosztCywU), zależnie od możliwości ich poniesienia przez stronę. Sąd może uzależni
zwolnienie od kosztów sądowych od złożenia przez wnioskodawcę przyrzeczenia według roty zamieszczonej w art. 102 ust. 3 KosztCywU. Przyznając zwolnienie sąd dokonuje oceny możliwości poniesienia przez stronę kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny przez pryzmat jej stanu rodzinnego, majątku , dochodów i źródeł utrzymania oraz okoliczności sprawy. Wniosek może by
złożony na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma by
wytoczona lub już się toczy. Należy pamięta
, że jeżeli Sąd poweźmie wiadomość iż przedstawione przez stronę we wniosku okoliczności nie są prawdziwe, może zarządzi
stosowne dochodzenie i w efekcie zwolnienie od kosztów dokonane na mocy orzeczenia sądu może by
cofnięte. Strona która świadomie podała nieprawdziwe informacje, może zosta
dodatkowo obciążona grzywną w wysokości 1000 zł. Zgodnie z art. 110 KosztCywU sąd może także cofnąć zwolnienie od kosztów, jeżeli okoliczności na których je oparto nie istniały lub przestały istnie
w trakcie procesu.
Zgodnie z art. 105 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych może by
złożony przed wszczęciem postępowania w sprawie, równocześnie z wytoczeniem powództwa w trybie procesowym (ze złożeniem wniosku, jeżeli sprawa jest rozstrzygana na mocy odrębnych przepisów w trybie nieprocesowym), a także w czasie trwania postępowania.
Dodatkowo należy wskaza
, iż wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych może by
zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma by
wytoczona lub już się toczy. Oświadczenie osoby fizycznej o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania należy złoży
razem z wnioskiem.
Postanowienie o zwolnieniu od kosztów sądowych w części albo w całości.
Sąd, na podstawie złożonego wniosku, a także oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania w przypadku osoby fizycznej, rozstrzyga o zwolnieniu strony od kosztów sądowych w formie postanowienia. Na postanowienie sądu o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych przysługuje zażalenie, od którego nie pobiera się opłat.
Sąd w w/w postanowieniu może zwolni
stronę od ponoszenia kosztów sądowych w części, jeżeli strona jest w stanie ponieść tylko część tych kosztów. Częściowe zwolnienie od kosztów sądowych polega na zwolnieniu od poniesienia albo ułamkowej lub procentowej ich części, albo określonej ich kwoty, albo niektórych opłat lub wydatków. W postanowieniu o zwolnieniu od kosztów sądowych w części, Sąd dokładnie określa zakres kosztów, z których strona zostaje zwolniona.
Natomiast w razie wydania przez sąd postanowienia o zwolnieniu od kosztów sądowych w całości, strona z mocy ustawy nie uiszcza opłat sądowych i nie ponosi żadnych wydatków. W tym miejscu szczególną uwagę należy zwróci
na fakt, iż na podstawie art. 108 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi, a przede wszystkim kosztów zastępstwa procesowego, przyznanych przeciwnej stronie ze względu na udział profesjonalnego pełnomocnika w jej sprawie (zazwyczaj : adwokat, radca prawny).
Wybrane przesłanki zwolnienia od kosztów sądowych w praktyce orzeczniczej
Instytucja zwolnienia od kosztów sądowych stanowi pomoc państwa dla osób, które nie mogą uiści
kosztów ze względu na trudną sytuację materialną, dlatego też ubiegający się o taką pomoc powinien przede wszystkim poczyni
oszczędności we własnych wydatkach do granic zabezpieczenia koniecznych kosztów utrzymania siebie i rodziny, dopiero zaś, gdy poczynione w ten sposób oszczędności okażą się niewystarczające, można zwróci
się o pomoc do państwa (por. postanowienie SN z dnia 24 września 1984 r., sygn. II CZ 104/84, LEX nr 8623).
Nadto, często w praktyce strona ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych wskazuje wśród kosztów koniecznego utrzymania np. opłaty za telefon i internet , telewizję kablową ,czy dobrowolne ubezpieczenia , których nie można uzna
jako należących do kosztów jej koniecznego utrzymania.
Również dla dokonania oceny stanu majątkowego strony nie ma, znaczenia istnienie zobowiązań powoda względem innych podmiotów obrotu prawnego – na co nierzadko wnioskujący się powołują, wyszczególniając wszystkie swoje miesięczne raty kredytów. Zgodnie bowiem ze stanowiskiem Sądu Najwyższego „okoliczność, że pozwani muszą czyni
oszczędności we własnych wydatkach ponad granice zabezpieczenia innych ich zobowiązań nie może by
decydująca dla uwzględnienia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, bowiem nie ma podstaw do przyznania tym zobowiązaniom preferencji w stosunku do należności z tytułu kosztów sądowych.” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2005 r. sygn. akt V CZ 163/04). Tym samym nie ma powodów dla których zobowiązania zaciągnięte w stosunku do prywatnych podmiotów obrotu prawnego miałyby mie
pierwszeństwo przed zobowiązaniami natury publicznoprawnej, w tym wypadku – kosztów sądowych.
Należy także podkreśli
, iż rozpoznając wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych Sąd nie bada kosztów rzeczywiście przez stronę ponoszonych, lecz jedynie porównuje dochody strony z kosztami, które strona musi ponieść w celu zaspokojenia potrzeb mieszczących się w granicach „koniecznego utrzymania”.
Wreszcie, jeżeli wnoszący o zwolnienie ( np. od opłaty od apelacji) jest stroną i inicjatorem procesu, który toczący się od roku, to Sąd rozpatrujący wniosek może uzna
,iż miał on czas na finansowe przygotowanie się do sytuacji, w której może po jej stronie powsta
obowiązek uiszczenia kosztów sądowych.